Kie en la kapo kaŝiĝas Esperanto? Ĉu aliloke ol la angla – aŭ Klingono? Tion oni esploris per skanado de la cerboj dum kunveno de parolantoj de diversaj planlingvoj en Usono. Ĉeestis ankaŭ la kreintoj de la diversaj lingvoj, kun unu rimarkinda escepto.
Ĉu la cerbo traktas Esperanton kiel naturan lingvon, aŭ kvazaŭ komputilan lingvon, matematikon, aŭ muzikon? Kio pri aliaj konstruitaj lingvoj, ekzemple Klingono, Dotrako, kaj Navio, kreitaj ne tiom por ebligi interpersonan komunikadon, kiom por aparte garni filmon aŭ televidserion per etoso ekzota aŭ malhoma? Ĝuste tiun ĉi demandon esploras la laboratorio de doktoro Ev Fedorenko en la instituto McGovern de la universitato Massachusetts Institute of Techology (MIT) en Usono.
Por ebligi tiun ĉi esploradon, Fedorenko kun sia doktoriĝanta studento Saima Malik-Moraleda okazigis kolokvon de kelkdek fluaj parolantoj de konstruitaj lingvoj la 11-an de novembro. Plej grandnombre partoprenis esperantistoj kaj klingonistoj, kvankam ankaŭ naviistoj estis sufiĉe multnombraj en la kolokvo. Aperis ankaŭ manpleno da parolantoj de Dotrako kaj Alt-Valirio, lingvoj iom pli nove konstruitaj.
Por multaj partoprenantoj, tamen, plej mirige estis trovi sin inter la konstruintoj de la koncernaj lingvoj (kun unu rimarkinda escepto). La plej fekundaj lingvo-kreistoj de la nuntempo, David Peterson kaj Jessie Sams, prezentis kiel konstrui lingvon kunlabore – io aparte malofta en la historio de tiu ĉi okupo.
Bedaŭrinde, Peterson apenaŭ tuŝis siajn famajn kreaĵojn por la serio Game of Thrones, Dotrakon kaj Alt-Valirion, krom por marĝene mencii la malfacilaĵojn kreitajn de diverĝaj bezonoj, nome fideleco al la originalaj libroj, la deziroj de la reĝisoroj, kaj la kapabloj de la aktoroj. Sprite ili pikis unu la alian pri la malfacilaĵoj de ĉi tia laboro sub la premo de la distro-merkato, ofte revenante al la fojo, kiam ili devis akuŝi ene de dek tagoj plenan lingvon por serio.
Poste prezentis Marc Okrand, la kreinto de Klingono, iom zigzage kaj neformale. Tio, kio estis marĝena en la prezento de Peterson kaj Sams, fariĝis la ĉefa temo – kiel la lingvo ampleksiĝis etapon post etapo pro komercaj bezonoj. Okrand neniel planis prezenti ellaboritan lingvon; ĝi fakte etendiĝis al plena lingvo iom nature dum jardekoj. Foje ĝiaj gramatiko kaj fonetiko ŝanĝiĝis pro la fuŝo de iu aktoro, ĉar peti reregistradon ĉiun fojon efikus al la lingvisto sinmaldunge. Post la apero de la serioj, la komunumo de klingonistoj multe pli influis la lingvon ol li, sed ĉiam sciante, ke li sola restas la ununura aŭtoritato, kiu povas oficialigi lingverojn.
Sekvis tion Paul Frommer, malpli konata al la kunvenantaj lingvemuloj ol almenaŭ Peterson kaj Okrand, sed verŝajne prezente la plej interesa. Li prelegis kohere kaj engaĝe pri la estiĝo de Navio, la lingvo parolata en la filmserio Avatar, kiun li povis torni laŭ siaj propraj deziroj manke de jama tradicio (malkiel Peterson kaj Okrand), kondiĉe ke la rezulto estu “tute nova, bonsona, lernebla, kaj elparolebla.” Tamen, ofte enmiksiĝis la skrupula reĝisoro James Cameron, kies perfektemo estas bone konata (kaj unu el la klarigoj de la 13-jara atendo inter la originalo, la dua plej sukcesa filmo en la historio, kaj la baldaŭ aperonta dua filmo).
Post la individuaj prezentoj, la kreintoj akceptis demandojn grupe. Demandite pri la estonteco de siaj projektoj post la propra malapero, la grupo ŝajnis pli ema al elekto de nova ĉefo ĉiopova ol al kreo de akademio. Eĉ Okrand, la plej aĝa kaj plej sukcesa, ne ŝajnis preta nomumi sian posteulon, kiu laŭ lia propra konfeso preskaŭ certe parolas la lingvon pli bone ol li, kiu ajn la elektito estu, ĉar la komunumo tiel pasie uzas la lingvon.
Por ni Esperantistoj, kiuj daŭre konsideras Zamenhofon la plej alta aŭtoritato en ĉio (pripensu la ĉiovenkan supran indicon Z en Plena Ilustrita Vortaro), tiu ĉi konfeso estis interesa, sed verŝajne kongrua kun la pelmela estiĝo de Klingono.
Malgraŭ la granda nombro de esperantistoj, estis neniu prezento pri la lingvo de Zamenhof, kvankam okazis kvizo pri Esperanto, kiun multe ĝuis la partoprenantoj, same kiel la kvizojn pri la aliaj konstruitaj lingvoj. La esploristoj ŝajne kunlaboris kun Duolingo por trovi sian materialon en Esperanto, ne kun movada instanco kiel Akademio de Esperanto, UEA, aŭ Esperanto-USA.
Estis amuze, ke ofte oni parolis pri “demando elektita de la lingvo-kreinto” aŭ “tasko aprobita de la lingvo-kreinto”. Unu el la esploristoj eĉ ŝercis post la obĵetoj (aŭ eble esperoj) de la Esperantistoj, ke li vestos sin kiel Zamenhof por kompletigi la grupon. Faskon da cigaredoj li bezonus.
La kolokvo estiĝis, tamen, ne nur por ke manpleno da entuziasmuloj renkontiĝu kaj partoprenu kvizon; fakte, ĝi estis kunmetita pro la kunestado de la parolantoj por skaniĝi per magneta resonanca bildigo en la instituto McGovern. La samajn eksperimentojn oni jam faris por preskaŭ ĉiuj ekzistantaj lingvo-familioj, kun surprize universala rezulto.
La skanado daŭris proksimume po horon kaj duonon kaj konsistis je la komenco el taskoj en la angla lingvo por trovi ĉies lingvan normon. Estas vere, ke ne ĉiu traktas lingvaĵojn precipe same, sed en la granda plimulto de la homoj ekzistas falto, kiun nur lingvaĵo aktivigas – taskoj, kiujn ni ofte konsideras similaj, inkluzive de muzikaj, matematikaj, kaj komputilaj, ne aktivigas la saman parton de la cerbo.
Ĉi-kaze, la demando pli precize estas, ĉu oni traktas konstruitan lingvon samloke en la cerbo kiel naturan lingvon jam normigitan, nome la anglan. La granda plimulto de la skanitoj estas usonanoj kaj denaskaj parolantoj de la angla, kvankam tio montriĝas pli granda reprezenta problemo rilate Esperanton, kies parolantaro ne estas ligita al fanatikeco en anglalingvujo.
Meze de la taskaro oni devis legi vortojn, jen Esperantan, jen sensencan, por ekscii, ĉu aktivas la cerbo – malsame kaj se jes, kie precize? Simile oni devis aŭskulti intermite frazojn en Esperanto kaj frazeskajn sonojn, kiuj ne estu deĉifreblaj de la cerbo pro tro da fona bruo. Multaj partoprenintoj tamen trovis ne tion la plej malfacila, sed memorludon por ekzerci kaj testi la spacan rezonadon de la cerbo.
Kun miro, la esploristoj antaŭ la publiko anoncis, ke tre ŝoke unu homo respondis al ĉiuj el tiuj demandoj ĝuste – poste la koncernato identigis sin kiel naviiston.
Fari ĉi tian esploradon estas ekstreme multekoste – ne nur ĉar oni devas pravigi al la instituto la uzadon de la multekosta ekipaĵo kaj granda salono, sed ankaŭ ĉar oni devas veturigi la partoprenontojn el diversaj anguloj de Usono kaj pagi por ties hotelĉambroj en unu el la plej multekostaj metropoloj de Usono. Facile ĉio povas kosti po mil dolarojn, sumo eĉ al tia instituto nebagatela.
La fakto, ke tio ĉi okazis, montras kiel rapide malaperis la iama tabuo inter fakuloj pri konstruitaj lingvoj. Efektive, la konata lingvisto kaj aŭtoro Arika Okrent (kiu, malgraŭ la similforma nomo, estas senliga al la klingona ĉifalo) prelegis pri sia propra miro dum la kolokvo – kiel doktoriĝanto pri neŭrolingvistiko uzanta magnetan resonancan bildigon en sia laboro, ŝi kaŝis sian interesiĝon pri konstruitaj lingvoj.
Tiu intereso kondukis ŝin el ĉi tiaj institutoj kaj en la verkadon de nefikciaj libroj, ekzemple In the Land of Invented Languages. Ŝajne ŝi lamentetas la sortobaton de ekziliĝo, dum ŝi ĝojas, ke nun oni serioze konsideras tiujn ĉi temojn interesaj kaj informaj.
Koridore estis same interese kiel en la aŭlo. Inter si parolis sian lingvon plejparte nur la esperantistoj, kvankam ankaŭ klingonistoj emis paroli klingone inter si, sed ne dum plena konversacio. La aliajn lingvojn oni ne vere aŭdis spontanee paroliĝi. Pluraj parolantoj de aliaj planlingvoj povis babileti en Esperanto, kaj unu-du eĉ parolis simile flue kiel la plej stumblantaj verdaj varbitoj de la esploro. Ĉiuj grupoj estis virozaj, inkluzive de la Esperantista, sed ĝi almenaŭ havis trionon da virinoj. Al kelkaj mankis eĉ unu.
Kelkaj trajtoj de planlingvoj kaj planlingvistoj montriĝis fojon post fojo en maniero humura aŭ kapgratiga. Al la ceteraj, kunesti en malgranda grupo plurajn tagojn kun la lingvo-kreinto estis fortuno sveniga. Kongresoj ŝajnis gravaj al la fluaj parolantoj, kvankam en tiuj paroli la lingvon la tutan tempon plejparte ne estas la celo; pli grave estas kunesti kun aliaj fanatikuloj pri la distraĵo generinta la lingvon, priparoli la lingvon, kaj foje uzi ĝin.
Klingonistoj tamen rakontis pri la tiel nomata voto, kiun harditoj faras dum klingonaj kongresoj – paroli nur Klingonon (tamen eble nur unu tagon). Disputoj kaj skismoj ne estis fremdaj – la naviistoj disiĝis en du malgrandajn grupojn pro iu amara alproprigo de diversaj retejoj kaj perceptata troa konkurado (en kiu la kontraŭulo cedu al la flanko pli pura kaj pli ĝusta). Ĉu malnova afero en nova livero?
Fine de la kolokvo, la esploristoj prezentis siajn provizorajn datumojn surbaze de la plej fruaj skanoj de planlingvistoj. Laŭ provizoraj rezultoj (ankoraŭ ne estis skanita ĉies cerbo je la prezento, kaj analizado povas iom daŭri fare de potencaj komputiloj), ĉiuj el la esplorataj lingvoj aktivigas la saman falton en ĉies cerbo kiel natura lingvo.
Laŭ la esploristoj, tio surprizas pli rilate la lingvojn, kiujn oni kreis por ke ili estu nehomecaj – ili diris je la rivelo, ke pri Esperanto al ili neniam estis dubo. Pluraj el la partoprenintoj scivolis publike, ĉu eĉ pli randa lingvo (kiel Tokipono, konata pro sia vortostoko ekstreme limigita) same rolus cerbe.
Scii tion estos malfacile kaj koste, sed ĝis aperos marĝena kazo, estas verŝajne, ke la esplorado daŭros.
Hans Becklin